Bugünün çağdaş cumhuriyetini kuranların ettikleri iki yemin vardı; Misak-ı Ulusal ve Misak-ı İktisadi…19 Mayıs 1919’da Samsun’a ayak basan Mustafa Kemal’in prensiplerini belirlediği ve milleti ile birlikte kanla yazdığı, tarihe taraf veren Misak-ı Ulusal (Milli Yemin) 9 Eylül’de İzmir’de denize dökülen düşmanla birlikte tutulmuş oluyordu.
17 Şubat 4 Mart 1923 tarihleri ortasında İzmir’de düzenlenen İktisat Kongresi’nde ikinci bir yemin daha edildi: Misak-ı iktisadi. Bu sefer elde silah yoktu. Son 100 yılını savaşarak geçirmiş ve bütün varlığını kaybetmiş onurlu bir ulus, bu kere kendine verdiği iktisadi kalkınma kelamını tutacaktı.
Anadolu’da genel görünüm
Ceddimizin Nutuk’ta kullandığı başlıkla ilerleyelim. Gibisi tarihte görülmemiş topyekûn bir savaşın akabinde Anadolu’da iktisadi görünüm, perişandı. Yüzde 75’i köylerde yaşayan ve yüzde 90’ı okuma yazma bilmeyen bir millet, girdiği savaşlarda hayvan varlığının bile yüzde 75’ini kaybetmişti. Osmanlı İmparatorluğu’ndan geriye kalan sanayi varlığı Hereke İpekli Dokuma, Feshane Yün İplik, Bakırköy Bez ve Beykoz Deri fabrikası ile sonluydu.
Yüzde 85’i yabancıların denetimindeki sanayi, son 100 yıldır zalimce uygulanan kapitülasyonlar ve ülkenin ticaretini elinde tutan Ortodoks azınlığın Anadolu’dan ayrılmış olması iktisadi hayatı kilitliyordu. 29 Ekim’de cumhuriyet ilan edilirken Türkiye kendi gereksinimi olan pamuklu kumaşın sırf yüzde 10’unu, ekmeklik unun yüzde 60’ını, sabunun bile lakin yüzde 20’sini karşılayabiliyordu. 40 bin köyün 37 bininde yol, dükkân ve okul yoktu.
Cam, kiremit, şeker hatta tuz bile ithal ediliyordu. Üstelik ithalat tarifeleri hala yabancılar tarafından belirleniyordu. Sermayesi, teknik birikimi ve çalışanı olmayan bir ülke bu kaideler altında İzmir’de Misak-ı İktisadi’yi ilan etti.
İzmir İktisat Kongresi’ne giden yol
Mevcut koşullar altında Misak-ı İktisadi’nin gerçekleştirilmesi en az Misak-ı Milli’nin gerçekleştirilmesi kadar sıkıntı bir amaçtı. Lakin Mustafa Kemal’in aklında bu amaç de billurlaşmıştı. Mustafa Kemal şimdi tapusunu almadığı ülkenin inşasına başlamıştı bile.
İzmir İktisat Kongresi’nin yapılacağı tarih aşikâr olduğu günlerde İsmet Paşa Lozan’da pazarlıklara devam ediyor, bir manada yeni ülkenin tapusunu çıkarmaya çalışıyordu. Müttefiklerin kapitülasyonlar ve Osmanlı’nın borçlarının ödenmesi ile ilgili baskıları karşısında görüşmeler tıkanmış, İsmet Paşa, Mustafa Kemal’e çektiği telgrafta görüşmelerin istediği üzere gitmediği bildirisini vermişti.
Gerçekte savaş devam ediyordu. Müttefik kuvvetler topla tüfekle kurtuluşuna mani olamadıkları bu yeni ülkenin kuruluşuna iktisadi bir darbeyle mahzur olmaya çalışıyordu. Kurtuluş gayretini muvaffakiyetle tamamlayan “Gazi Meclis” artık de ülkeyi yine ayağa kaldıracak ulusal bir iktisat siyaseti belirlemeliydi.
Miras kalan borçların bir ödeme planına bağlanması ve kapitülasyonların kaldırılması tek başına milletin iktisadi bağımsızlığını sağlamak için kâfi değildi. Mustafa Kemal’in Sovyet Rusya ile kurduğu ve vatanın ulusal endüstrisinin kuruluşuna kaynak sağlayan alakalar de müttefik kuvvetlerini endişelendiriyordu.
Mustafa Kemal işte bu noktada yeni ve büyük bir gayesi cümlelere döktü: “Siyasi ve askeri zaferler ne kadar büyük olursa olsun, iktisadi zaferlerle taçlandırılmadıkça sürüp gitmez.” “Ordular birinci amacınız Akdeniz’dir” kadar güçlü ve kararlı bir buyruk daha gelmişti.
26 Ağustos tarihinde düşmanın azim ve kararını kıran “Büyük Taarruz” üzere şok tesiri yaratacak ve Türklerin cumhuriyeti ilan etme kararını mutlaklaştıracak bu kararlı tavra gereksinim vardı. İşte İzmir İktisat Kongresi düşman üzerinde bu etkiyi yaptı. Bu ortamda periyodun İktisat Vekili Mahmut Esat Beyefendi yeni devletin iktisadi bağımsızlığını ilan edecek olan kongresinin toplanması fikrini 5 Ocak 1923 tarihinde ortaya attı.
Neden İzmir?
Mahmut Esat’ın İktisat Kongresi fikri çabucak kabul gördü. Lakin Mustafa Kemal kongrenin yapılacağı yerle ilgili herkesten farklı bir görüşe sahipti. Kuvva-i Ulusala ruhunun doğuşuna öncülük eden, yakılıp yıkılarak işgalin en acı faturasını ödeyen ve düşmanın ayak izinin Anadolu’da son görüldüğü yer olan İzmir seçilmeliydi.
İzmir’in seçilmesi kurtuluş gayretinin sürdüğünü ve “Çılgın Türkler”in düşmanı kovalamaya devam ettiğini sembolik olarak anlatacak, Lozan’daki İsmet Paşa’ya Anadolu’dan bir takviye yollayacaktı. Gazi Meclis büyük taarruza hazırlanır üzere süratle İzmir İktisat Kongresi hazırlığına girişti.
İzmir öylesine yanmış ve yıkılmış bir haldeydi ki kongrenin yapılması için uygun bir bina bulmak bile güç oldu. Birinci olarak o zamanki ismi İttihat ve Terakki Mektebi olan İzmir Kız Lisesi düşünülse de iştirakçi sayısının fazlalığı sebebiyle daha büyük bir yer arayışına girildi. Sonunda Osmanlı Bankası’nın deposu olan “Aram Hamparsumyan Üzüm-İncir İşletmesi Binası” seçildi.
Bütün yurttan bin 135 delege vatanın iktisadi kurtuluşu için İzmir’e aktı. 500’ü bayan bin 500’ü aşkın izleyici ile birlikte İzmir’de düzenlenen İktisat Kongresi 3 bine yakın insanı ağırladı. Kongre çetin geçti. Bir cümle ile izah etmek gerekirse kongrenin kesin kararı iktisadi olarak da tam bağımsız bir Türkiye idi. Ulusal bir sanayi ve ulusal bir banka kurulmalıydı.
İş Bankası fikri gerçeğe dönüyor
Artık yeni devleti aşılması gereken ekonomik sıkıntılar bekliyordu. Bu periyotta tasarrufu teşvik ederek toplanacak fonlarla bütün ekonomik faaliyet kollarını finanse edebilecek, gerektiğinde çeşitli alanlarda endüstrileşme hareketinin başlatılmasına kendi kaynaklarıyla katılabilecek ulusal bir kuruluşun doğması ve ulusal bankacılık sisteminin oluşturulması muhtaçlığı derin bir formda hissediliyordu.
Cumhuriyet devrinin birinci ulusal bankası olan İş Bankası’nın kuruluşu İktisat Kongresi’nde alınan kararlar doğrultusunda ve Atatürk’ün direktifleriyle 26 Ağustos 1924 tarihinde gerçekleşti. Ankara’da 7 şahısla işe başlayan İş Bankası, 1924’ün sonuna gelindiğinde, birinci Genel Müdürü Celal Bayar’ın liderliğinde 2 şube ve 37 işçiye ulaştı.
Bankanın sermayesi 1 milyon lira idi. Bu sermayenin fiilen ödenen 250 bin liralık kısmı ise şahsen Atatürk’e aitti. Son olarak işte o 250 bin liranın öyküsünü İş Bankası tarihinden, Atatürk’ün Baldızı Vecihe Hanım’ın ağzından aktaralım. “Atatürk İzmir’deki konutumuzun selamlık kısmında özel odasında çalışırdı. Celal Beyefendi de sık çağırdığı bakanlarındandı. Tekrar bu türlü bir gün, Celal Beyefendi evvel Atatürk ile onun çalışma odasında görüştü, sonra da bizim yanımıza geldi. Latife ablam, ben ve babam selamlık kısmında oturuyorduk.
O ortalar sıklıkla Atatürk’ün bütün hayatı boyunca biriken 250 bin lirasının nasıl kıymetlendirilmesi gerektiği konuşuluyordu. Babam ihracat ve ithalatın yabancılar tarafından yapıldığını hatırlatarak bu işleri yapacak bir Türk şirketinin kurdurulmasını önerdi. Celal Beyefendi “Asıl birinci evvel bir banka kurulmalı” dedi. Kısa bir müzakereden sonra fikir birliğine vardılar. Tam o sırada Paşa odasından çıkıp yanımıza geldi. Bugün üzere aklımda, hoş bir akşam üstü idi.”
