Emre ERGÜL
Makroekonomi üzerine çalışmalarıyla 2011 yılında Nobel İktisat Ödülü’nü alan Amerikalı iktisatçı Thomas Sargent, geçtiğimiz hafta İstanbul’daydı. 80 yaşındaki makroekonomist, İş Bankası’nın düzenlediği “Atatürk’ün Vizyonuyla Gelecek Yüzyıla Bakış Konferansı”nda “Endüstriyel Siyasetlerin Etkileri” başlıklı bir sunum yaptı.
Amerika’nın son iki idaresinin global siyasetlerden vazgeçtiğini belirten Sargent, sunumunu “ABD, 1945’ten 2017’ye kadar teşvik ettiği âlâ global siyasetleri terk ediyor ve prestijini kaybetmiş bir politikayı benimsiyor” eleştirisiyle başlattı. Fiyatları “görünmez el” diye nitelediği piyasaların belirlediğine dikkat çeken Sagent, kelamı monopolleşmeye getirdi.
Tekelciliğin neden berbat olduğunu “Tekelci fiyatları yükseltir, üretimi azaltır, monopol sahiplerine yardım eder ve müşterilere ziyan verir” başlıklarıyla anlatan Sagent, “Ekonominin babası” olarak bilinen ünlü ekonomist Adam Smith’in “Tekelcileri hükümetler korur” yorumunu hatırlattı.
Teşvik konusuna da değinen Sagent, şu an dünyada bir teşvik savaşı olduğunun altını çizdi. Ekonomist Anne Krueger’in “Teşvik, rantçılığı doğurur” kelamlarını hatırlatan Sagent, teşvik siyasetlerini şöyle eleştirdi: “Bu ekonomik açıdan kayıp. Makus sonuç vermis bir reçetedir.
Bunun simgesi de Arjantin’dir. 100 yıl evvel Arjantin’de kişi başına gelir, ABD ve Avustralya’yla yakındı. Artık ise 3’te 1’i. Bunu görmek çok üzücü.” Nobel ödüllü ekonomist, sunumunun “Verimlilik artırımını artıran ne?” başlıklı kısımda de “Kaynakların verimsiz formda tahsis edilmesi verimliliği etkiler” dedi.
Ardından da ülkelerin verimliliği artırabilmesi için 4 bahse eğilmesi tavsiyesinde bulundu: “Eğitim, her çeşit fikrin tartışılması, taklit ve inovasyon.” Sagent, konuşmasını “Atatürk de çok uygun biliyordu” dediği şu Çin atasözüyle bitirdi: “Uzun vadeli bir planınız yoksa kısa vadede kesinlikle başınız belaya girer.
Faizleri kim belirliyor?
Sargent ile sunumunun ardıdan özel bir röportaj yaptık. Sargent son devirde ABD ve Avrupa merkez bankalarının aldığı kararlara dair DÜNYA’ya şu yorumu yaptı: “Bugünlerde ECB ya da Fed’in çok güçlü olduğu ve çok güçlü kararlar aldığına dair düşünmek çok moda.
Ama bir nokta var ki, her şeyi alt üst ediyor. Onlar önder değil, takipçiler. Faizleri sahiden onlar mı belirliyor, yoksa denetim edemedikleri güçlere karşı bir reaksiyon olarak mı belirleniyor? Milton Friedman yıllar evvel “Aptal olmayın.
Onların faizler üzerinde limitli güçleri var. Faiz piyasanın gücüyle belirlenir. Hükümetler politikayı belirler ve Fed ve ECB de onlara uyar” demişti. Bence bu, bugün çok kıymetli. Zira ‘İngiltere Merkez Bankası, Fed ya da başkaları neden faiz artırdı?’ diye sorarsanız bana, ben de ‘Kendi iradeleri dışında’ derim.”
“Onlar takipçiler…”
“Nedenini de yaptıkları açıklamalardaki kodlarda görürsünüz. ‘Faizleri artırdık, zira enflasyon arttı. Enflasyon yoktu, sonra 4, 5, 6 oldu. Enflasyonu öngöremedik’ gibi… Âlâ de, ders kitabında ne müellif? Kitapta “Fed bir şey yapmazsa, enflasyon artar. O vakit da faizler artar” der.
O vakit niçin oluyor? Borç alanlar ve alacaklılar, gerçek faiz oranlarına değer verirler. Gerçek bir faiz oranı da, enflasyon yükselirse, nominal faiz oranları da yükselmesi gerekir, ki bu vakit belirlenir. İşte güç budur. Friednman’ın çıkarımını anlattım ki, ben de bunu kabul ediyorum. Bu bir sonuç… Onlar (ECB, Fed vb.) takipçiler, önder değiller.”
“Resesyonu görüyorum diyen sıkça yanlış çıkan hiç kuşkuları olmayan insanlar”
“Kumar oynar mısınız? Hepimiz hayatta bir biçimde kumar oynarız. Evleniriz, bu da bir kumardır. Bunu neden mi söylüyorum? Hayatta, karşılığını almayı umut ettiğiniz bir şeyler yaparsınız. Fakat sonunda olasılıklar size bazen cevap vermez…
İki defa evlenen biri, biten birinci evliliğine baktığında, evliliklerin yüzde 50’i boşanmayla sonuçlanır der! Değerli olan kırılma anlarıdır… Biri size resesyonu gördüğünü söylüyorsa, anlatacaklarını anlamayacağınızı düşündüğünden ya da dürüst olmadıklarından ötürü doğruyu söylemiyordur.
Oysa bu türlü açıklamarı yaptıklarında ne sık haksız olduklarının farkında değiller! Bu kırılma anlarını öngörmek hakikaten çok zordur. Resesyon olacağını söyleyenlerin düşünme biçimini biliyorum. Destekleri yok.” “Akademik bir karşılık verdim, zira bir akademisyenim. Kolaylaştırılmış bir karşılık yanlış ve yanlış yönlendirici olur.
Doğru ileti şu: Kırılma anlarını, dönüm noktalarını öngörmek çok zordur. GSYİH’ı gösteren bir çizelge düşünün. Aşağı üst bir çizelge. Aşağı inişlerde resesyonlar olsa… Ki kimileri yumuşak, kimileri sert resesyonlar olsa… Kimi 12 yılda bir, 8 yılda bir, 2 yılda bir… Zamanlamaları bile tıpkı değil. Bu dataları verip, tarihte nadiren ve sistemsiz vakitlerde olmuş resesyonları verip, yenisini varsayım etmesini isterseniz…
İşte bu hakikaten çok güç.” “Birçok insan bundan para kazanıyor. Benim üzere teknik adamlara sorarsanız, biz sıkıntı deriz. Lakin bir de birtakım ekonomistler var. ‘Biliyorum, seneye sakinlik olacak’ deyip çok para kazanıyorlar. Bu adamların çalışma modeli ne biliyor musunuz? Ben bunlara ‘Sıkça yanlış çıkan, ancak hiç kuşkuları olmayanlar’ diyorum. Kimi şeyleri iddia etmek çok zordur. Resesyon da onlardan biri…”
“İkinci yüzyılınızda yalnızca kendinizi dinleyin”
Türkiye, ikinci yüzyılında ekonomik olarak ne yapmalı?
Sakın benim üzere insanların tavsiyelerini dinlemeyin. Spordan örnek verelim… Basketbol nedir diye sorsam… LeBron James ya da öteki ünlülerin oynadığı bir oyun diyebilirsiniz. Bir de ayrıntılı kuralları olan bir spor diyebiliriz. Aslında basketbol, kaç kişinin ne kadarlık bir alanda oynanacağını anlatan ve kurallar listesi olan bir şeydir. Fakat tekrar de oyunu değiştirebiliriz. “Sayı attıktan sonra tekrar topa sahip olma” taktiği geliştirirsin.
Her sayıyı yaptıktan sonra topa yine sahip ol… İşte oyunu bu türlü değiştirebilirsiniz. Kuralları hafifçe değiştirerek yapabiliriz bunu… Bunu bu formda anlatmamın nedeni şu… Mustafa Kemal Atatürk eski şablon içinde yeni bir fikir ortaya atmadı. O bütün şablonu değiştirdi. Bu yüzden inanılmazdı. Eski rejimin yeni veziri ya da başbakanı olmadı. Tüm kuralları ve bünyeyi değiştirdi. Sizin 2023-24’ünüz… Bizim 1789’ımız gibi… Yanıtım şudur: Ne beni ne de öteki bir Amerikalıyı dinleyin. Kendinizi dinleyin. Samimiyim.”
Thomas J. Sargent kimdir?
19 Temmuz 1943’te Kaliforniya’da tabiat Sargent, lisans eğitimini Berkeley’de tamamlayıp, doktorasını Harvard Üniversitesi’nde yapmıi bir iktisatçıdır. 2002’den itibaren günümüze kadar daNew York Üniversitesi’nde İktisat ve İş Yönetimi Berkeley Profesörü olarak çalışmakta olan Sargent, 2011’de “makroekonomideneden ve sonuç üzerindeampirik araştırmalar” konusundaki orjinal katkılar dolayısıylaChristopher A. Simsile birlikteNobel İktisat Ödülü’nü kazanmıştır. 1976’dan beriEkonometri Derneği’nin akademik üyesi olan makroekonomist, Amerikan sağcı iktisatçıların kurmuş olduğu “Şikago İktisat Ekolü”‘nün baş teoricilerinden biridir
