Ayhan Zeytinoğlu / İktisadi Kalkınma Vakfı Başkanı
Türkiye Cumhuriyeti bundan 100 yıl evvel Ulu Başkan Mustafa Kemal Atatürk tarafından kurulurken, artık çağdışı kalmış olan Osmanlı İmparatorluğu’ndan, Avrupa’da 17’nci yüzyıldan beri kök salmakta olan ulus devlet modeline geçiliyordu. Bu geçiş tıpkı vakitte monarşiden cumhuriyete kat edilen yol demekti. Tebaadan eşit vatandaşa, istibdattan özgürlüğe, tek bir hanedanın egemenliğinden halk egemenliğine geçiş cumhuriyet ile mümkün oldu.
“Cumhuriyet fazilettir ve namuslu beşerler yetiştirir”
Ulusun küllerinden tekrar doğması için büyük fedakârlıklarla cepheden cepheye koşan, istilacı güçlere karşı Kurtuluş Savaşı’nın kazanılmasını sağlayan Atatürk, süratle değişen ve yine yapılanan dünya tertibi içinde lakin cumhuriyet modelinin geçerli olabileceğini düşünüyordu. Atatürk şu kelamları ile cumhuriyet fikrinin temelini ortaya koymuştu: “Cumhuriyet, ahlâkî fazilete dayanan bir yönetimdir. Cumhuriyet fazilettir. Sultanlık, dehşet ve tehdide dayanan bir yönetimdir. Cumhuriyet yönetimi faziletli ve namuslu beşerler yetiştirir. Sultanlık, dehşete ve tehdide dayandığı için korkak, alçak, sefil ve rezil beşerler yetiştirir. Ortadaki fark bunlardan ibarettir.” Türkiye Cumhuriyeti’nin kurulması ile Atatürk, Türk ulusuna verdiği kıymeti ortaya koyuyor ve bu ulusun dünyada hak ettiği yeri alması için “muasır medeniyet düzeyine çıkma” vizyonunu benimsiyordu. Ceddimiz 10’uncu Yıl Söylevi’nde şunları söylüyordu: “Az vakitte çok ve büyük işler yaptık. Bu işlerin en büyüğü, temeli Türk kahramanlığı ve yüksek Türk kültürü olan Türkiye Cumhuriyeti’dir. Bundaki başarıyı Türk milletinin ve onun kıymetli ordusunun bir ve birlikte olarak kararlılıkla yürümesine borçluyuz. Ama yaptıklarımızı asla kâfi görmeyiz. Zira daha çok ve daha büyük işler yapmak zorunda ve kararlılığındayız. Yurdumuzu dünyanın en bayındır ve en uygar memleketlerin düzeyine çıkaracağız. Milletimizi en geniş rahatlık, araç ve kaynaklarına sahip kılacağız. Ulusal kültürümüzü çağdaş uygarlık düzeyinin üstüne çıkaracağız.”
Avrupalı devletlerle eşit statüye ulaşmayı hedefledi
Atatürk, Cumhuriyetin birinci yıllarında hayata geçirdiği ihtilal ve inkılaplar ile Cumhuriyetin muvaffakiyetinin temellerini atıyor ve Türk ulusunun dünyanın saygın ulusları ortasında yer almasını sağlamayı hedefliyordu. Osmanlı Devleti 1856 Paris Konferansı’nda bir Avrupa devleti olarak kabul edilmiş olsa da imparatorluğun giderek dış yardımlara muhtaç hale gelmesi, dağılma sürecinin hızlanması, yabancı güçlere verilen kapitülasyonların devamı ve Düyun-u Umumiye’nin kurulması ve sonunda Sevr Antlaşmasını imzalamak durumunda kalması aslında Avrupalı güçlerle eşit statüde değerlendirilmediğini ortaya koyuyordu. Akademisyen Pınar Alım bir makalesinde Atatürk ve arkadaşlarının Avrupalı güçlerden gelebilecek bir müdahaleyi engellemeyi ve Avrupalı devletlerle eşit statüye ulaşmayı hedeflediğini, bu halde hükümran bir devlet olarak sosyoekonomik gelişmeyi öncelediğini yazmıştı. Yeni kurulan Türkiye Cumhuriyeti’nin Avrupa tertibinde öbürleri ile eşit statüde yer alması, rastgele bir açık yahut örtülü müdahaleye taban hazırlayabilecek durumlardan kaçınması ve güçlü bir formda ayakları üzerinde durabilmesi bu ihtilallerin ve ıslahatların başarısına bağlıydı. Kıyafetten, şapkaya, ölçü ünitelerinden eğitim ve adalet sistemine kadar birçok alanda yenilenmeyi ve Avrupalılaşmayı getiren Atatürk ihtilalleri esasen dogma yerine hür kanıyı, batıl inançlar yerine bilimi ve çağdaş sanat ve edebiyatı koyuyordu. Toplumsal uyanışa sanayi ve tarım atılımı de ekleniyor ve geri kalmışlıktan kurtularak kaybedilen vakti geri kazanmaya yönelik kalkınma süreci süratle hayata geçiriliyordu. Türkiye Cumhuriyeti Yirminci Yüzyılın değerli güçlerinden biri olurken, yeni devletleşme sürecindeki halklara da ilham veriyor ve çok kıymetli bir model oluşturuyordu.
İkinci yüzyıla girerken Avrupa düşüncesi
Avrupa Ekonomik Topluluğu ile Türkiye ortasında bir Paydaşlık oluşturan Ankara Anlaşması’nın 12 Eylül 1963’te gerçekleşen imza merasiminde konuşan periyodun AET Komite Lideri Alman Walter Hallstein, büyük Atatürk’e ve Cumhuriyet kıymetlerine atıfta bulunurken, ülkenin Avrupa vizyonu açısından Cumhuriyetin ehemmiyeti bir daha ortaya koyuluyordu: “Türkiye, Avrupa’nın bir kesimidir ve burada Atatürk’ün süper kişiliği ve Türkiye’de hayatın her tarafını Avrupa çizgisinde tekrar şekillendirmesi aklımıza gelir. Avrupa kültürü ve siyasetinin oluşturduğu tesirin tarihte eşi olmayan bir formda gerçekleştiği bir olaydır. Hatta Avrupa’daki gelişmelerin en çağdaşı olan Avrupa birleşmesi ile muhakkak bir akrabalık algıladığımı dahi söyleyebilirim. Bu aydınlanmış, akılcı ve gerçekçi tavır, çağdaş bilginin yöntemsel bir biçimde uygulanması, öğretim ve eğitime verilen kıymet, heryerde tanıkılık ettiğimiz ilerici ve güçlü dinamizm ve araçların seçimindeki cüretli pragmatizm ile karşılaştığımızda eş bir ruhun işleyişini hissetmiyor muyuz? O vakit Avrupa -Avrupa’nın kendi karakterinin serbestçe tabirini temsil eden parçası- ve Türkiye’nin askeri, siyasi ve ekonomik alanlardaki hareket ve reaksiyonlarında bir olarak kendilerini göstermelerinden daha doğal ne olabilir? Türkiye, Avrupa’nın kesimidir: bugün bu Türkiye’nin Avrupa Topluluğu ile anayasal bir münasebet oluşturması manasına gelmektedir. ”
“Helsinki Zirvesi’nde Türkiye aday ülke olarak ilan edilmişti” Ankara Mutabakatı ile temelleri atılan paydaşlık bağı 1995 yılı sonunda gerçekleşen Gümrük Birliği ile ekonomik entegrasyon tarafında kıymetli gelişmelere sahne olmuştu. Avrupa bütünleşmesi yalnızca ticaret ve ekonomik bahislerle ilgili değildi. Bunların yanı sıra ortak kıymetler, demokrasi, insan hakları ve hukukun üstünlüğü temelinde bir yazgı birliğini de içeriyordu. Türkiye yalnızca iştirakle yetinmeyerek üyelik tarafında ilerlemeyi hedeflemiş ve bu doğrultuda 1999 Helsinki Zirvesi’nde aday ülke olarak ilan edilmişti. AB adaylığı, üyelik için şartları belirleyen Kopenhag Kriterleri’ni karşılamaya yönelik kapsamlı bir ıslahat sürecini de tetiklemişti. Türkiye Cumhuriyeti’nin güçlü bir demokrasiyi tesis etme sürecine girdiği bu periyotta yapılan ıslahatlar ülkeyi AB üyeliğine yakınlaştırırken, 2004 yılında Üye Devletler oybirliği ile Türkiye ile iştirak müzakerelerinin başlatılmasına karar verdi. Cumhuriyetin yüzüncü yılına yaklaşırken Avrupa ile bütünleşmiş bir Türkiye hayalinin de gerçekleşmeye yaklaştığını görebiliyorduk. Fakat 2005 yılında başlayan AB iştirak müzakereleri başta Kıbrıs sorunu ile alakalı olarak, çeşitli kesinti ve vetolara maruz kaldı. Son olarak 2018 yılında Kurulun aldığı karar ile yeni fasılların açılmayacağı duyuruldu. Türkiye-AB bağlantılarında yaşanan tansiyonlar, Türkiye’nin üyeliğine kültürel münasebetlerle ve Türkiye’nin boyutları, coğrafik pozisyonu ve yapısı sebebiyle AB’ye entegre olmayacağı üzere savlarla karşı çıkanların süreçte daha tesirli olmasıyla Türkiye’nin üyeliği sıkıntısı AB’nin gündeminden düştü. Bu süreçte AB ülkülerinden uzaklaşmamamız da bu sonuçta tesirli oldu. Türkiye aday ülke olmaya devam etse de üyelik sürecinde yakın vakitte bir hareketlenmenin olması mümkün gözükmüyor. Öte yandan Türkiye ve AB ortasındaki münasebetlerin canlandırılması ve güncellenmesi muhtaçlığı devam ediyor.
Hedef tekrar muasır medeniyet düzeyi olmaya devam ediyor
Son olarak İsrail ve Hamas ortasındaki savaşta tek taraflı bir biçimde İsrail’e takviye veren Avrupa Komitesi Lideri Ursula von der Leyen, çeşitli AB Delegasyonlarında çalışan 850 kişinin yazdığı bir mektupla eleştirildi. Farklı görüşlerin örgütlenmesi ve seslerini duyurmasına müsaade verilen bir ortam demokrasinin de en temel gereklerinden birini oluşturuyor.
Cumhuriyetimiz ikinci yüzyılına girerken, amaç yeniden muasır medeniyet düzeyi olmaya devam ediyor. Bu düzey günümüzde demokrasi, insan hakları, hukukun üstünlüğü, etrafa saygılı sürdürülebilirlik üzere kavramlarla özdeş hale gelmiş durumda. Cumhuriyetin temel pahaları olan eşit vatandaşlık, laiklik, halk egemenliği ve kamu faydası kavramlarının bugün her zamankinden de çok gerekli ve manalı olduğunu görüyoruz.
