Kahramanmaraş merkezli zelzeleler münasebetiyle hislerini paylaşan Yıldız Teknik Üniversitesi İnşaat Fakültesi Öğretim Üyesi Prof. Dr. Şükrü Ersoy, “Gerçekleşeceği tarihi bilmesek de zelzelenin yaklaştığını, nasıl bir tesir yapabileceğini yaklaşık biliyoruz. Bu durum biz bilim insanları için çok rahatsız edici, zira sinemanın sonunu görmek insanı çok rahatlatmıyor” diyor.
Deprem karşısında yapıların dayanımının düşük olmasının kökündeki nedeni ise Ersoy, çarpık kentleşmeye dayandırıyor. Kentleşmenin gerektirdiklerinin katı biçimde yerine getirilmesini vurgulayan Ersoy, her zelzelenin akabinde milat ilan edilmesine rağmen eski alışkanlıkların sürdürülmesinin tekrar yanlışlara götüreceğini ekliyor.
Deprem 11 ili etkiledi ve insanlarımızı kaybettik. Tedbirler alınabilseydi tesiri daha hafif olur muydu, yoksa beklenilenden çok büyük bir afet olduğu için olağan karşılanabilir mi?
6-20 Şubat 2023 tarihleri ortasında üç tane zelzele yaşandı. Bunlar geniş bir alanı etkiledi, ki dünyada pek örneği yok. Ekseriyetle zelzele bir bölgede olur. Komşu vilayetlerden beşerler gelir, müdahale eder.
Bu sarsıntılar o denli büyük ve geniş bir alanda meydana geldi ki, birbirine yardım etmesi gereken vilayetler de sıkıntı durumda kaldı. Ne kadar hazırlıklı olursanız olun, yapılan planlar bu afet için geçerli değildi. Tıpkı şey yalnızca Türkiye için değil, tüm dünyadaki ülkeler için geçerli. Bakın müdahaleyi kastediyorum. Yalnız tesir bakımından bizim kadar etkilenmezlerdi. İkisi ortasında fark var.
“Denetim hayati ehemmiyet taşıyor”
6-20 Şubat sarsıntılarına çok düzgün bir müdahale biçimimiz oldu. Eksikler bir onun kadar çok, zira bu türlü bir plan yok. AFAD’ın müdahale planları var, lakin tesir alanı bu türlü büyük bir afet için kâfi değil. Dediğim üzere dünyada bütün ülkeler lakin bizim kadar müdahale edebilirdi. Fakat bir şeyi atlamayalım.
Aynı zelzele öbür bir ülkede olsaydı bu kadar ziyan vermezdi. Zira yönetmeliklere bağlı kalırlardı, kontrolleri güzel yaparlardı, kullandıkları materyal düzgün olurdu ve binaları yıkılmaz, bu kadar insan ölmezdi. Bizim öbür ülkelerle aramızdaki fark bu. Bakıyorsunuz hâlihazırdaki sarsıntı yönetmeliği dünyanın en yeterli yönetmeliklerinden biri. Dünyanın en büyük inşaat firmaları Türk şirketleri ve fabrikalarımız çok hoş demir-çelik ve beton üretiyor. Pekala problem nerede? Kontrolde.
“Doğa ile savaşırsanız kazanamazsınız”
Bu memlekette 20 kez, tahminen daha fazla imar barışı yapıldı. Bunu bana birisi anlatabilir mi? Neyin barışı bu? Bir bina durduğu yerde sarsıntıya inançlı hale geldi de bizim mi haberimiz yok? Barış diye bir şey yok. Tabiatın şartlarına uygun bir bina inşa edilmiştir ki barış kelam konusu olsun. Bu tabiatla barış değil, tabiatla savaştır.
Bunun kazananı olamazsınız. Mümkün değil. Mesela 6 Şubat sarsıntılarının maliyeti 100 milyar dolardan fazla oldu. Ulusal bütçemizin çok değerli bir kısmı buradan yok oldu. Hepsinden vazgeçtim. Birçok pahalı insan hayatını kaybetti. Tahminen ülkenin geleceği için çok değerli projeleri, bilgisi ve niyeti olan insanlardı. Muhakkak bir yaşa kadar gelen bu beşerler, bir afette öldü. Müthiş bir şey.
Yeniden yapılaşmada artık bu bölgede hangi tedbirlere dikkat edilmesi gerektiğini düşünüyorsunuz?
Biz bir sarsıntı ülkesiyiz ve ülkemizde yıkıcı zelzeleler oluşturabilecek pek çok fay ve fay zonu var. Evvel bu faylara uygun yerleşim alanlarını seçmek gerekiyor. Seçilen yerlerde yerin jeolojik yapısına uygun bina yapmak gerekiyor. Taban bina yapmaya uygun değilse uygun olması için şartlar oluşturulmalı. Binanın temelinin bir sismik izolatöre muhtaçlığı varsa yapacaksınız. Kazık olması gerekiyorsa yapacaksınız.
Bir de gereksiz, peyzajı da bozan çok yüksek binalardan kaçınılmalı. Zira bunu yalnızca zelzeleyle ilgili değil. Bu türlü binalar kent hoşluğunu ve iklimini bozuyor. Kent çok büyüdüğü ve çok bina olduğu vakit mikro klimatoloji oluşuyor. Böylelikle kırsalda kar yağdığında kentte kar yağmıyor. Zira kent ısı adasına dönüşüyor. Kendi iklim tipi oluşuyor ve bu tabiata müdahaledir.
“Yasalar uygulanmalı, kontrol düzenekleri işletilmeli”
Türkiye’de kalkınma atılımları 1950’lerde başladı. Devletçilikten uzaklaşıp iktisatta dışa açılma ismine büyük kalkınma atakları yapıldı. Güzel şeyler oldu, fakat bunun paralelinde çok makus şeyler de oldu. Büyük kentler süratle büyümeye başladı ve konut gereksinimi hasıl oldu. Bu durumda arz-talep istikrarı yerini bulmadığından gecekondulaşma başladı. Bu gecekondulaşmada çarpık kentleşmeyi beraberinde getirdi ve ondan sonra 1966’da gecekondu yasası çıktı.
Ama biz şu anda bunları düzeltmeye çalışıyoruz. 2012’de çıkan yasaya kentsel dönüşüm yasası deniyor. Bence bu yasa şimdiyi düzeltmek için değil, aslında 1950’lerden beri gelen yanlışlığı düzeltmek ismine bir ıslah projesi. 70 yıldan beri yapılan bir yanlışı, bir iki yılda düzeltmenin imkânı yok. Evvel bir reçete yazmalı, bu reçeteyi de katı biçimde uygulamalıyız. Kentleşmenin gerektirdikleri neyse bunu katı biçimde yapmalıyız. Kanunların uygulanması ve kontrol düzeneklerinin düzgün çalışması gerekiyor. Ayrıyeten ahlaki erozyonun ortadan kaldırılmalı.
Türk beşerinin hoş hüsniyelerini, dayanışma kültürünü âlâ ahlaklı olmayı ön plana çıkarmalı ve her şeyden evvel eğitime değer vermeliyiz. Eğitim olmadan olmaz. Artık milat ilan edip eski alışkanlıkları sürdürmek bizi tekrar yanlışlara götürür.
Elimizde gerçek adımları atmak için gereken her şey bulunuyor mu?
Her şeye sahibiz. Ekonomik olarak çok zayıf bir ülke değiliz. Dünya ölçeğinde baktığınızda çok güçsüz bir ülke değiliz. Genç bir ülkeyiz. Nüfusun yarısından fazlası genç. Teknik olarak da bilgi olarak da güçlüyüz. O vakit sorun ne? Demek ki yanlışsız işi yapmada inisiyatif kullanamıyoruz. Bu bir manada siyasi erktir.
Bunların güzel kullanılması gerek. Zira siyaseti ya da bilgiyi ne için kullanırsınız? İnsanların faydasına, hayrına kullanmalısınız. Bunu kendi çıkarlarınız için kullandığınız vakit o vakit insanlık ziyan görür. En azından artık yetişen genç kuşağı bu manada güzel yetiştirmeliyiz.
“Travmanın içindeyiz ve biz şoku daha atlatmadık”
Bence Türkiye’nin şu anda kalkınma atağı içerisinde en kıymetli proje zelzeledir. Zelzelesi halletmeden hiçbir yatırıma girişmeni bir manası yok. Zira o yatırımların hepsi fizikî yatırımların hepsi boşa çıkabilir. Devlet bu kadar varlıklı değil. Kesinlikle sarsıntı inançlı kentler oluşturmak ismine binalarımızın sağlam olması gerek. Ondan sonra beşerler akıl sıhhatini da korur, vücut sıhhatini da korur.
Şu anda travmanın içindeyiz ve biz o şoku daha atlatmadık. Yalnız şöyle bir şey daha var, travmalar her vakit insanı ezmez, berbata sevk etmez. Travmalar insanlık için çıkış, yükselme noktalarıdır. En berbatı yaşandıktan sonra birden büyük bir kalkınma atılımı içinde büyük gelişmeler olabilir. Tarihî süreçlere baktığınızda da böyledir. En büyük iklim krizlerinden, sarsıntılardan sonra o bölgede süratli kalkınma da olabiliyor.
Hep makus bakmamak gerekiyor. Daha yaratıcı oluyor insan, zira en kötüsünü yaşamış. Bu durumdan en çabuk nasıl kurtulabilirim diye bir niyet içerisinde oluyor ve kalkınma ya da uygarlıkta bir sıçramalar görülebiliyor. Durumu kıymetlendirmek için afetler tıpkı vakitte bir fırsattır.
Depreme hazırlıklı olmak ismine bilhassa hangi bölgeye dikkat edilmesi gerekiyor?
Hazırlıklar manasında Türkiye’nin her yerinde dikkat etmek gerekiyor. Zira şu algı da yanlış: Kelam gelimi Konya’ya taşınırsak, sarsıntıdan etkilenmeyiz. Bu üzere bir niyet yanlış. Zelzeleler bazen sağ gösterip sol vurur.
Bazen uzaktaki sarsıntılar yüzlerce kilometre ilerdeki bir kenti yıkabilir. Mesela 1985’te Mexico City’den 300 kilometre uzaklıkta, okyanusta bir zelzele meydana geliyor ve Mexico City yerle bir oluyor. Yapıların altındaki yer berbatsa ve ona uygun binalar yapılmamışsa o kent zelzeleden daha çok etkilenir, altında fay olmasa dahi binalar yıkılabilir.
“Hızlı ve tercihli davranmamız gerekiyor”
Bildiğim kadarıyla 500 binin üzerindeki bina hasar gördü. Çok önemli bir sayı. Artık 11 vilayette daha yıkımlar bitmedi. Bitti denilen yerde bile daha yüzde 20 yıkılmayan bina var. Ben geçen gün Adıyaman’daydım. Tam ana caddesinin sağında solunda yıkılmamış binalar ayakta ve onları yerinde ayrıştırma ismi altında ağır ağır yıkıyorlar.
Demirini, kumunu, çakılını ve gibisi şeyleri ayıklıyorlar. Bence bu çok yavaş bir usul. Onların yerine yeni yapıların yapılması gerekiyor. Daha bunlara başlanmadı. Bu kadar insan bir yerlere göç etti ya da sığıntı halinde yaşıyor, çadırlarda, konteynırlarda yaşıyorlar. Bu insanların sağlıklı bir hayata ve bir meskene kavuşmaları gerekiyor. İşte devlet burada var. Yani biz toplumsal hukuk devletiyiz. Münasebetiyle hiçbir vatandaşımıza soğukta dışarıda öl diyemeyiz.
Depremde öl diyemeyiz, kesinlikle tahlil bulmak zorundayız ve bunda da süratli tercihli davranmamız gerekiyor. Tercihli davranmaktan şunu kastediyorum: Mesela İstanbul’da gelecek zelzelede büyük ziyan görecek. İstanbul’da bina sayısı 2 milyona yakın. Bunların hepsini yıkıp yine mi yapacağız? Bu mümkün değil. Bu türlü bir proje dünyada yok. O vakit ne yapacağız? En acillerden başlayacağız.
“Türkiye’de en değerli proje depremdir”
Önlem alırsak zelzele erken gelirse ağır hasarları ve can kayıplarını önlemiş olacağız. Tercihimizin bu tarafta olması gerekiyor. Yani bir ülkenin kalkınmasında birtakım istekler ve gereksinimler var. İstek mi, gereksinim mı? Bunun tercihini devlet kendi projelerinin içerisinde uygun yapması gerekiyor. Bu olsa uygun olur demek değil. Bu muhtaçlığımız mı?
En çok muhtaçlığımız olan nedir? Ona bakmak gerekiyor. Bence Türkiye’nin şu anda kalkınma atağı içerisinde en değerli proje zelzeledir. Sarsıntısı halletmeden hiçbir yatırıma girişmeni bir manası yok. Zira o yatırımların hepsi fizikî yatırımların hepsi boşa çıkabilir. Devlet bu kadar güçlü değil. Ayrıyeten Türkiye’de yalnızca Marmara Bölgesi ya da İstanbul hoş değil ki.
Çok hoş yerlerimiz var. Oralarda da yerleştiğinizde çok hoş kentler yaratabilirsiniz. Bunun en hoş örneğini Atatürk, Ankara’yı başşehir yaparak gösterdi. Bir bozkırı başşehir haline getirmiş. Demek ki olabiliyormuş. En ünlü mimarlarla meydanlar, caddeler yapmış ki hâlâ kullanıyoruz. Anadolu’nun bozkırı bu hale getirilebiliyorsa Türkiye’de pek çok hoş yer var. Buralarda da çok hoş yerleşim yerleri oluşturulabilir.
“Deprem bölgesinde beşerler afet çıkarcılığından mağdur”
Mutlaka sarsıntı inançlı kentler oluşturmak ismine binalarımızı sağlam olması gerek. Ondan sonra beşerler akıl sıhhatini da korur, vücut sıhhatini da korur. İnançlı kentler kurmak daha ucuz yol, lakin zelzeleden evvel bir hizmet yapmak çok tanınan değil. Krizde yardım etmek daha tanınan. O yüzden beşerler krizi seviyor.
Bilhassa yöneticiler için zelzeleden sonra, “Sana konut veriyorum” demek daha tanınan. Halbuki sarsıntıdan evvel daha ucuz, inançlı ve sağlam binalar üretmek mümkün. Şu anda sarsıntı bölgesinde acayip derecede fiyat artışları var. Demir, çimento ve personellik değerli. 10 liraya yapacağınız işi 50 liraya yaptıramıyorsunuz ve bunu kimse denetleyemiyor. İnsan yok, zira iş gücü yok.
Şimdi bu güzel bir durum mu? Bunu sarsıntı olmadan evvel yapsaydık ne bu kadar kıymetli olacaktı, ne bu kadar da insan ölecekti. Ülkemizde biraz afet çıkarcılığı da var. Ahlaki erozyonla bunu kastediyorum. Herkes ne satacaksa elindeki metayı 3 liraya verecekse 5 liraya vermeye başladı. Bu çok da ahlaki bir davranış değil. Bilhassa zelzele bölgelerinde beşerler çok mağdur ve bunlar çok şikâyet ediyorlar.
“Uygar insan tehlikenin farkında olur”
Deprem düşmanımız değil, ondan öğrendiğimiz çok şey var. Yerin içini bilimsel olarak zelzeleler sayesinde biliyoruz. Yoksa yerin katmanları olduğunu, magma, çekirdek olduğunu, yerin manyetik gücünün bulunduğunu, yerin içinde radyoaktif elementlerin olduğunu, volkanları bilemezdik, tanıyamazdık.
Bunları sarsıntılar sayesinde biliyoruz. Ayrıyeten genç bir dağ nesli üzerindeyiz. Bu nesil üzerinde İspanya’dan Endonezya kadar giden sırada her ülke sarsıntısı tadıyor. Bu çok olağan bir şey ve zelzele süreci devam edecek. Bugün bitecek değil, ancak hazırlıksız olursak her seferinde bu acıları yaşayacağız. Mutlaka zelzele konusunda rehavete kapılmamalı. Bir de uygar insanın tarifini yapmak gerekiyor.
Uygar insan olarak âlâ konutta oturan, yeterli bir arabaya binen, lüks içinde yaşayan bir insanı algılamamak gerekiyor. Uygar insan, tehlikenin farkında olan ve bütün davranışını ömür biçimini buna nazaran düzenleyen insandır. Zira tehlike yalnızca zelzele değildir ki, sokağa çıktığın vakit da her türlü sarsıntı olabilir. Metroda, gemide, tünelde karşılaşabilirsiniz. Bir nükleer taarruz ya da terör saldırısı olabilir. Daha az ziyan görmek ismine kendimizi yetiştirmeliyiz. Hasebiyle bunlarda karşısında ne yapacağımızı uygar bir insan olarak bilmemiz gerekiyor.
“Çocuklara verilen eğitimlerle afet kültürünü yerleştirmeliyiz”
İlköğretim çocuklarına ne öğretirseniz sünger üzere alıyorlar ve onu uyguluyorlar. Hatta çocuklar anne-babalarına öğretiyor. Zira biz yetişkinler ne görsek de aşikâr bir yaştan sonra çocukluğumuzda görmediğimiz için içselleş tirmiyoruz. O yüzden bir jenerasyonu bu türlü yetiştirebilirsek bu işi hallederiz. Bir 10 sene kâfi olur, fazla değil. İlköğretimden, hatta anaokulundan başlayıp 10 sene kadar insanlara afet kültürünü yerleştirdiğiniz vakit korkmayın.
