Hüseyin VATANSEVER
Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşunu ilan ettiği 23 Ekim 1923, Ulusal Mücadele’nin ulaştığı gün olmakla birlikte bir milat noktası oluşturuyor. Ülkenin idare halini milletin bağımsızlığı, kayıtsız kuralsız egemenliğine bağlanması ve ülkeyi yönetecek şahısların yeniden milletçe belirleneceği bir sistemin kurulması ile varlık gayreti veren Türk halkı, yeni devletin kuruluşuyla artık öbür dünya devletleri ortasında kendine yer açmış oldu. Avrupa’nın hasta adamı olarak görülen Türkiye, kendisine biçilen ateşten gömleği yırtmakla kalmadı, vaktinin ruhunu gerçek anlamakla bir arada bunu tekrar yoğuran bir niyet yapısıyla çağdaş bir Cumhuriyet tertibini benimsedi.
Verdiği mevt kalım ile genç Türkiye Cumhuriyeti ilham verici bir öykü yazmıştı. Yabancı devletlerin manda ve himayesini kabul etmeden var olmak yolundaki özgürlükçü yaklaşımla dünya savaşında mağlup olmuş ya da direkt kendisini ilgilendirmeyen bu türlü bir savaşta emperyalist devletlere asker takviyesi sağlayan kolonyal devletlere kendi yazgılarını tayin etmeyi düşündürmüştü. Cumhuriyet’in alevlendirdiği özgürlük ateşi yalnızca Türk milletini değil, öteki ülkeleri de aydınlattı. Cumhuriyet, ulusal çaba ruhunun olgunlaştırdığı ve bağımsızlığın kazanılmasıyla hayata geçtiği bir kavramdı. Çünkü işgallerin başlamasına karşı toplanan Erzurum Kongresi kararları, ulusal çabanın gidişatında idare formunun değişeceğini işaret ediyordu. 1919 yılında 23 Temmuz’da başlayıp 7 Ağustos günü tamamlanan kongrede alınan kararlardan “Milli kuvvetleri (Kuvâ-yı Milliye’yi) tesirli, ulusal iradeyi hakim kılmak esastır” hususu hem halkın direnini artırmayı hem de ileride kurulacak Cumhuriyet yönetiminin birinci telaffuzunu oluşturuyordu.
Zafer kazanıldı lakin belirsizlikler sürüyordu
Askeri manada zafere ulaşılmış olsa da Ankara, Ulusal Mücadele’nin başında açıklanan ve Misak- ı Ulusal olarak tanımladığı talepleri elde etmekte gösterdiği azim ve kararlılık ile sıcak savaş sonrasını muvaffakiyetle yönetti.
Cumhuriyetin ilanından 416 gün geriye gidildiğinde İzmir kurtulduğunu, ancak şimdi hiçbir şeyin sona ermediği görülüyor. Barut dumanının kokusu hâlâ hissediliyordu. Düşman ağır bir mağlubiyete uğratılmış olsa da takip harekâtları devam ediyordu.
16 Eylül 1922’de Batı Anadolu ve 18 Eylül 1922’de de Güney Marmara kıyılarında işgal sonlandırıldı. Buna karşın İstanbul ve Trakya işgal altındaydı ve Boğazlardaki egemenlik durumu meçhuldü. Öbür yandan Büyük Millet Meclisi, Türk milletinin bağımsızlığını temsil ederken, hilafet ve saltanat kurumunun varlığı egemenliğin kayıtsız kuralsız millete ilişkin olması üzerinde belirsizlik oluşturuyordu.
Büyük Taarruz’daki muvaffakiyetleri münasebetiyle 10 Eylül 1922’de Korgeneral rütbesine terfi eden Fahrettin Altay, İzmir’de Başkomutan Mareşal Gazi Mustafa Kemal Paşa’yı karşıladı. Daha üç gün evvel, 7 Eylül 1922’de cephanesi tükenen süvarilerine “Kılıca kuvvet” buyruğu vermiş olan Altay’ın buyruğundaki V. Süvari Kolordusu, İzmir’e giren birinci Türk birliği idi. Fahrettin Altay ve komutasındaki süvariler daha fazla duraksamadan harekete geçti ve Çanakkale istikametinde ilerlemeye başladı.
Hedefte Çanakkale ve İstanbul Boğazları ile Meriç Nehri’ne kadar olan Trakya Bölgesi vardı. Bu bölgelerde hakimiyet sağlanmadan savaş sona ermiş sayılamazdı. İngiliz-Fransız denetimindeki Boğazlar Tarafsız Bölgesi’ne gerçek harekete geçilmesiyle yeni bir siyasi ve askeri kriz çıkmış oldu. Çanakkale Krizi olarak isimlendirilen bu olayda İngiltere başta olmak üzere İtilaf Devletleri için I. Dünya Savaşı sonunda Mondros Mütarekesi ile elde ettikleri en büyük kazanım olan Çanakkale ve İstanbul Boğazlarının denetimi bilhassa İngilizler için tehlike altına girdi.
Görece olarak zayıf Türk kuvvetlerinin Anadolu’daki zaferinin üzerine bu türlü bir başarıyı ekleyecek olması ihtimali İngilizleri ürkütüyordu. İngilizler, Çanakkale Boğazı’nı korumak ve Türklerin Trakya’ya geçmesini önlemek için Türk ordusu daha Ege kıyılarındaki paklık harekâtını sürdürürken, 12 Eylül’de Çanakkale’deki birliğini destek etti. Ayrıyeten İstanbul, Malta ve Mısır’dan birtakım kuvvetleri de Çanakkale’ye hakikat yola çıkardı. İngiltere, Türklerle tek başına savaşmamak için 14 Eylül’de müttefiklerine birlikte hareket için davette bulundu.
Türk birliklerinin Çanakkale Boğazı tarafsız bölgesindeki İngiliz ve Fransız mevzilerine karşı yürüyüşe geçmesiyle bir mühlet için İngiltere ve Türkiye ortasında bir savaş çıkması ihtimali belirdi. Lakin Kanada, Fransa ve İtalya bu türlü bir çatışmaya katılmayı reddetti. Akabinde İngilizlerin dayanak istediği öbür İtilaf Kuvvetleri ve İngiliz kamuoyu da yeni bir savaş istemiyordu. Olayların cereyan ettiği bölgedeki en üst seviye yetkili General Sir Charles Harington, müzakere edilerek bir tahlil geliştirilebileceğine güvendiği için Türklere bir ültimatom vermeyi reddetti.
Eylül 1922’ye damgasını vuran Çanakkale Krizi, Türk tarafının müzakereye olumlu bakması ve İngiltere’nin ikinci kere gerçekleşmesi beklenen bir Çanakkale savaşına dayanak bulamayışı nedeniyle daha fazla uzamadı. İngiltere’nin koalisyon hükümetindeki Muhafazakârlar, Winston Churchill ile birlikte savaş daveti yapan Liberal Başbakan David Lloyd George’u takip etmeyi reddettiler. Böylelikle Lloyd George krizi muvaffakiyetle yönetemediği için 19 Ekim 1922’de istifa etmek zorunda kaldı.
Bu karar, Lloyd George Hükûmeti’nin Batı Anadolu’yu Yunanistan’a bırakan Yakın Doğu siyasetinin başarısızlığa uğraması manasına geliyordu. İstifayı takip eden süreçte koalisyon dağıldı ve İngiltere’de 1922’deki genel seçimlerde Muhafazakar Parti iktidara geldi.
Çanakkale Krizi ile istikrarlar değişiyordu
Kriz, Britanya İmparatorluğu’nda savaşa kimin karar vereceği konusunu gündeme getirdi. Zira Çanakkale Krizi’nde Kanada, birinci defa diplomatik olarak Londra’dan bağımsız hal sergiledi.
Kanada Başbakanı Mackenzie King, durumun 8 yıl evvel başlayan I. Dünya Savaşı’ndan farklı olduğunu, asker gönderebilmek için Kanada Meclisi’nin karar vermesi gerektiğini açıkladı. Bu Kanada’nın diplomatik olarak Londra’dan bağımsız hal aldığı birinci olaydı.
Tarihçi Robert Blake, Çanakkale Krizi’ni Arthur Balfour’un Britanya ve dominyonları “Britanya İmparatorluğu içinde, statü bakımından eşit, iç işlerinde hiçbir biçimde birbirlerine tabi olmayan, lakin Kraliyete ortak bir bağlılıkla birleşmiş ve Britanya Uluslar Topluluğu’nun üyeleri olarak özgürce bir ortaya gelmiş özerk topluluklar” olarak tanımlamasına yol açtığını söylüyor. Mustafa Kemal Paşa 28 Eylül’de askeri harekâtı durdurdu ve Meriç Irmağı’na kadar Trakya’nın derhal Türkiye’ye verilmesi şartıyla Mudanya’da konferansın yapılmasını kabul ettiğini 29 Eylül’de bildirdi. Bunun üzerine İtilaf Devletleri, İstanbul’daki işgal kuvvetleri kumandanlarından bir heyet oluşturdu. Heyette İngiltere’yi General Harrington, İtalya’yı General Monbelli, Fransa’yı temsil eden General Charpy ve yardımcıları bulunuyordu. Yunan delegesi Mazarakis idi. Türk tarafını ise Batı Cephesi Kumandanı İsmet Paşa temsil ediyordu. Toplantı eski bir konsolosluk binasında 3 Ekim’de başladı ve 11 Ekim 1922’de mutabakatla bitti.
Mudanya Ateşkes Antlaşması’nın, yürürlüğe konmasıyla Ulusal Kurtuluş Savaşı’nın askeri kısmı muvaffakiyetle tamamlanmış oldu. Misak-ı Ulusal ile belirlenen yurt toprakları içinde bulunan Doğu Trakya, yeni bir savaşa başvurulmadan, yeni Türkiye Devleti’nin hudutları içine alındı. O güne kadar TBMM Hükümeti’ni tanımayan İngiltere de bu fikrini terk ederek yeni Türkiye Devleti’nin siyasal varlığını kabul etmek zorunda kaldı. İngiliz tarihçi Arnold Toynbee’nin tabiri ile Mudanya, “Kemalistlerin baskısı altında müttefiklerin teslim olmalarını simgeleyen bir evraktır.”
Saltanatın kaldırılması kalıcı barış için mecburî olmuştu
Kalıcı bir barışın yolu Mudanya’da açılırken, Osmanlı Sadrazzamı Tevfik Paşa’nın 17 Ekim 1922’de Mustafa Kemal’e çektiği telgrafta, Büyük Zafer’i saltanat makamı ile Babıâli’ye hayatiyet kazandıracak bir öge olarak değerlendirmesi ve yapılacak barış konferansında İstanbul Hükümetinin yanında yer almak suretiyle Ankara’nın ‘Son görev’ini ifa etmesini bekler vaziyette bulunması, saltanatın kaldırılmasını günün sıkıntısı haline getirdi.
İngiliz, Fransız, İtalyan temsilcilerinin 27 Ekim 1922’de başka ayrı verdikleri şifahi notalarla İstanbul ve Ankara Hükümetlerini birebir anda, 13 Kasım 1922’de Lozan’da açılacak konferansa davet etmeleri üzerine, 23 Ekim’de Ankara bu daveti kabul ettiğini bildi. Birebir gün Tevfik Paşa tarafından TBMM Başkanlığına çekilen telgrafta, birlikte katılma teklifinde bulunuluyordu. Tevfik Paşa’nın telgrafları, Mustafa Kemal’in teşebbüsleriyle Ankara’da saltanatla ilgili niyetlerde değerli ölçüde değişikliğe uğrattı. Zira İtilaf Devletleri’nin Lozan Barış Konferansında avantaj kazanmak için Türk tarafında ikilik oluşturmak istediği görülüyordu.
1 Kasım 1922’de kabul edilen kanun ile hilafet ve saltanat ayrılarak saltanat kaldırıldı. Böylelikle Osmanlı Devleti türel tabanda de ömrünü tamamlarken Cumhuriyet yönetimine geçişte kıymetli bir dönemeç geçilmiş oldu. Son padişah Vahdettin, 17 Kasım 1922’de İngilizlere sığınıp İstanbul’u terk etti. Akabinde Büyük Millet Meclisi’nin kararı ile Abdülmecit Efendi halife seçildi.
Zaferi kalıcı hale getirecek iktisat vizyonu İzmir’de Bağımsızlığın bir ögesi olarak ekonomik özgürlüğün sağlanmasını da öngörülüyordu. Kapitülasyonlar ve dış borçlar ülke iktisadını gereğince berbat duruma getirmişken bir de yaşanan savaşlar kaideleri daha da ağırlaştırmıştı. Yeni Türkiye’nin kurulması ve gelişme kaydetmesi açışından iktisat gündemi değer taşıyordu ve İzmir’in kurtuluşundan 5 ay sonra, Lozan Antlaşması’nın imzalanmasından 4 ay evvel toplanan Türkiye İktisat Kongresi, kurtuluş çabası kapsamında iktisada verilen kıymeti gösteriyordu.
Kongrenin açılışında Mustafa Kemal şöyle konuşmuştu: “Yeni Türkiye’mizi layık olduğumuz seviyeye eriştirebilmemiz için kesinlikle ekonomimize birinci derecede ehemmiyet vermek zorundayız. Zira vaktimiz büsbütün bir iktisat devresinden öteki bir şey değildir. Siyasi, askeri zaferler ne kadar büyük olurlarsa olsunlar ekonomik zaferlerle taçlandırılmamışlarsa, meydana gelen zaferler devamlı olamaz.”
Lozan Antlaşması ile yeni Türkiye kuruldu
İsviçre’nin Lozan kentinde 11 Kasım 1922’de başlayan Lozan Barış Konferansı, antlaşmanın imzalanması ile birlikte 24 Temmuz 1923 günü sona ermişti. Türk tarafının kayıtsız koşulsuz bağımsızlık talebi nedeniyle çetin kurallarda geçen görüşmeler yaklaşık 8 ay sürmüştü. Türkiye Cumhuriyeti’nin kurucu antlaşması olarak kabul edilen Lozan Antlaşması, 100 yılı geride bırakarak çağdaş tarihin en değerli tüzel metinleri ortasında yer alıyor. Antlaşmaya TBMM hükümetinin yanı sıra İngiltere, Fransa, İtalya, Japonya, Yunanistan, Romanya ve Sırp-Hırvat ve Sloven Krallığı imza attı. Lozan Antlaşması ile İtilaf Devletleri ve Türkiye ortasında 10 yıla yaklaşan savaş sona erdi. Türkiye’nin günümüzdeki sonları büyük ölçüde bu antlaşma ile belirlenmiş oldu.
Osmanlı İmparatorluğunun Batılı devletlere verdiği kapitülasyonlar büsbütün kaldırıldı.
İstanbul’un Kurtuluşu ile bütünlük sağlandı
İstanbul’un işgali Lozan Barış Antlaşması’ndan sonra işgal güçlerinin 23 Ağustos 1923’ten itibaren kenti terk etmesiyle bitti. Son İtilaf Devletleri birliği ise 4 Ekim 1923 günü kenti terk etti. 6 Ekim 1923’te ise Şükrü Naili Paşa komutasındaki 3’üncü Kolordu, İstanbul’a girdi ve işgali resmen sona erdirdi. Böylelikle yeni Türkiye’nin bütünlüğüne kıymetli bir kesimi tekrar eklendi. öbür yandan yeni Türkiye Devleti’nin başşehrini saptamak gerekiyordu. Başşehrin Anadolu’da olması güvenlik açısından değerliydi ve Büyük Millet Meclisi ile Ulusal Mücadele’ye konut sahipliği yapan Ankara öne çıkıyordu. Devletin başşehrini bir an evvel belirlemek gayesiyle 13 Ekim 1923’te meclis genel konseyine gelen yasa tasarısı oy çokluğuyla kabul edildi. Artık başşehir Ankara idi.
Cumhuriyet yeni devletin idare formu oldu
İzmir’in kurtuluşunu takip eden 416 gün milletlerarası alakalar ve diplomasi ağır bir gündem ile geçmişti. Türk milletinin bağımsızlık talepleri en uygun formda söz edildiği bu süreçte dünya sahnesinde muvaffakiyet yalnızca askeri gayret ile değil siyasi ve diplomatik olarak kazanılmıştı. Büyük Millet Meclisi, bu süreci muvaffakiyetle yürütmüştü. Çağın gerekleri ile örtüşecek formda yeni Türkiye yeni idare formunu 29 Ekim 1923 tarihinde “Cumhuriyet” olarak duyurdu.
Giderayak kupayı da kaybettiler
İstanbul İşgal Kuvvetlerinin başındaki General Harington, İstanbul’u terk etmek üzereyken Türklere, İngilizlere mağlup olduklarını hatırlatacak bir anı bırakmayı arzuluyordu. Irish Guards, Grenadiers Guards ve Coldstream Guards kadrolarının en âlâ oyuncuları ile bir karma oluşturan general, bununla yetinmeyerek anavatanından dört profesyonel futbolcu ile bu kadrosu destek etmişti. Coldstream Guards ismi altında toplanan bu grup ismine gazetelere şöyle bir ilan verildi: “Gardler Muhteliti Türk kulüplerine meydan okuyor. Galibine, Başkumandanın ismini taşıyan büyük bir kupa verilecek bu maça Türk kulüpleri diledikleri üzere destek de alabilirler.”
İlanın yayımlanmasının akabinde bir kulüp, bu meydan okumayı şöyle karşılıklar: “Fenerbahçe Kulübü yalnız kendi takımıyla bu maçı kuralsız olarak kabul eder.” Taksim Stadyumu’nda 29 Haziran 1923’te oynan maça ilgi ağırdı. Maçın birinci yarısı Coldstream Guards ismine Willie Ferguson’un 30’uncu dakikada attığı gol ile 1-0 tamamlandı. İkinci yarıda Fenerbahçe, 61’inci dakikada Zeki İstek Sporel’in golü ile beraberliği yakaladı. Galibiyet golünü de 74’üncü dakikada Zeki İstek attı ve maç 2-1’lik skorla tamamlandı. Galibiyet, İsviçre’de de çoşku ile karşılandı.
Maç gecesi Lozan Konferansı’nda bulunan Türk Heyeti, haberi büyük bir memnunlukla karşıladı ve heyet lideri İsmet İnönü, Fenerbahçe kulübüne bir kutlama telgrafı göndererek “Heyetimiz namına hepinizi meserretle tebrik eder, gözlerinizden öperim” bildirisini iletti.
